Termieten komen van nature niet voor in Nederland. Er zijn uitheemse soorten die in het gematigde Noord-Europese klimaat kunnen overleven en schade kunnen veroorzaken. Termieten kunnen in Nederland komen doordat ze meeliften met geïmporteerde goederen, zoals planten. Termieten zijn kleine insecten (4 tot 15 mm lang) en kunnen variëren in kleur van kleurloos, wit, beige tot zwart. Termieten zijn niet verwant aan mieren. Evolutionair gezien zijn ze ontstaan uit de kakkerlakken (orde Blattodea). Het uiterlijk van termieten in een kolonie kan verschillen, afhankelijk van de sociale klasse en functie die ze hebben binnen een kolonie. Vruchtbare termieten ontwikkelen twee paar vleugels. De koningin is het grootste individu van de kolonie. Termieten ondergaan een onvolledige gedaanteverwisseling, namelijk van ei via nimf naar adult (geen popstadium). In Nederland blijken zich kolonies schadelijke termieten te hebben gevestigd. Het gaat om de Amerikaanse grondtermiet, een soort die door het knagen aan hout veel schade aan gebouwen kan toebrengen. De eerste melding van termieten werd al in 2019 gedaan. Ze werden aangetroffen in een gebouw in het buitengebied van Zuid-Holland. Later bleek dat de termieten ook bij de buren zaten. Er zijn meer dan 2300 termietensoorten bekend in de wereld, waarvan 183 soorten gebouwen kunnen beschadigen en 83 ernstige schade kunnen aanbrengen aan bijvoorbeeld gebouwen, meubels, hekwerken, palen en andere hout-structuren. De meeste soorten leven in Afrika, Azië en Oceanië. In Zuid Europa leven zeven inheemse termieten soorten.
De termieten kan je in drie groepen opdelen, de ondergrondse-, de drooghout- en de nathouttermieten. Een kolonie bestaat uit werkers, soldaten, zogenaamde geslachtsdieren, een koning en een koningin. Kolonies van ondergrondse termieten kunnen enorm groot worden, tot wel enkele miljoenen exemplaren. De dieren voeden zich met plantaardig cellulose. Werkers kunnen gangen door hout knagen, waarbij de buitenste laag intact blijft. Van buitenaf is het dan lastig te zien of het hout daadwerkelijk is aangetast.
Sinds 2023 is bekend dat de Amerikaanse grondtermiet in Zuid-Holland aanwezig is. Inmiddels zijn er in nog 3 provincies exotische termieten geconstateerd. Een en ander betekent dat de vier exotische termietensoorten als volgt over de vier provincies verspreid zijn:
In Zuid-Holland: de Amerikaanse grondtermiet en de Pacifische nathouttermiet (Rotterdam).
In Noord-Brabant: de Amerikaanse grondtermiet en de Iberische grondtermiet.
In Gelderland: de Iberische grondtermiet.
In Flevoland: de Iberische grondtermiet en Reticulitermes labralis.
Van de Amerikaanse en Iberische grondtermiet is bekend dat deze soorten het hout dat in gebouwen en andere constructies gebruikt wordt, van binnenuit opeten zonder sporen aan de buitenkant van het hout achter te laten. Zoals de naam aangeeft, heeft de Pacifische nathouttermiet een voorkeur voor hout dat niet al te droog is. Toch wordt er van deze soort ook wel schade gemeld aan constructiehout, aldus het Nederlands Soortenregister. In ieder geval 3 van de 4 termietensoorten kunnen forse economische schade en veiligheidsrisico’s opleveren. Om dit te voorkomen, zal de overheid snel effectieve maatregelen moeten nemen, zoals een verbod op de import van producten waarin termieten meeliften, een mediacampagne om het grote publiek en zeker ook mensen in de omgeving van de vindplaatsen alert te maken en meldingen te doen, en het faciliteren van de inzet van de nodige bestrijdingsmiddelen.
De Atlantische grondtermiet heeft drie kolonies in Nederland. Op deze locaties is schade aan woningen gemeld en zijn bruidsvluchten waargenomen, waarbij de termieten zich vliegend proberen te verspreiden. In twee van de drie gevallen is het vrijwel zeker dat de kolonie mee is gekomen met een olijfboom uit het mediterrane gebied. Het aantal exoten in Nederland zit in de lift, met name omdat de aan- en doorvoer van goederen toeneemt en doordat door de opwarming van het klimaat steeds meer soorten uit het soortenrijkere zuiden zich kunnen vestigen in ons land. Recent is gemeld dat de Amerikaanse grondtermiet en de Pacifische nathouttermiet — twee soorten uit Noord-Amerika — kolonies hebben in ons land. Dit jaar is een derde gevestigde termietensoort door middel van DNA-onderzoek aangetoond voor Nederland: de Atlantische grondtermiet (Reticulitermes grassei). Deze soort komt oorspronkelijk voor in Zuidwest-Frankrijk, Spanje, Portugal en het westelijk deel van Noord-Afrika. Deze soort was als exoot ook al bekend van de Azoren, Zwitserland en Zuid-Engeland.
Drie gebouwen
De aanwezigheid van de Atlantische grondtermiet is op dit moment op drie locaties bevestigd. Een woning met deze termieten bevindt zich in Noord-Brabant. Hier zijn in 2023 en 2024 gevleugelde termieten aangetroffen na een bruidsvlucht. Met name in de meterkast is schade aan houten platen aangetroffen en achter de plinten bevinden zich ook termieten. Vermoedelijk is in elk geval een deel van het nest onder de woning aanwezig. Ook zijn er vlak achter de woning in de tuin termieten gevonden, onder planken. Het tweede aangetaste gebouw bevindt zich in Gelderland, waar in 2023 termieten zijn opgemerkt na een bruidsvlucht. Bij een inspectie van het pand is de meeste houtaantasting in planken op het dakterras gevonden. Onder planken dichter bij de op het dakterras aanwezige olijfboom werden meer termieten gevonden. Ook zijn enkele termieten gevonden in de kluit waarin de olijfboom groeit. Op de derde locatie, gelegen in Flevoland, zijn termieten aangetroffen in begin 2024. De schade is hier gevonden achter stucwerk en hout in een aanbouw. Ook hier zijn de termieten waargenomen tijdens een bruidsvlucht.
Import
Over de wijze waarop de Atlantische grondtermieten naar Nederland zijn gekomen bestaat niet veel twijfel. Op twee van de drie genoemde locaties staan grote olijfbomen, respectievelijk in de tuin en op het dakterras. Op de tweede locatie is het overduidelijk dat de termieten hiermee zijn aangevoerd en is ook de houten behuizing rondom de kluit grotendeels opgegeten door de termieten. Een nog directer bewijs van deze aanvoerroute werd gevonden in een tuincentrum in Overijssel. Uit een pot met een grote olijfboom werd een grondtermiet verzameld. Deze aanvoerroute is logisch. De grote, statige olijfbomen die in vrijwel elk tuincentrum gekocht kunnen worden hebben vaak knoestige, dode stukken stam en zijn in Zuid-Europa, waar grondtermieten van nature voorkomen, uit de grond gegraven.
De Atlantische grondtermiet houdt van koele en vochtige omstandigheden en leeft in het gebied van oorsprong veel in bossen. Het nest bevindt zich in de grond en hier worden galerijen aangelegd om voldoende leefruimte te hebben. Bij een kolonie op sterkte is de graafsnelheid flink, tot wel verscheidene decimeters per dag. Vanuit de grond wordt naar hout van zowel loof- als naaldbomen gezocht om te eten, ook droog constructiehout wordt niet geschuwd. Als het hout niet direct via het nest in de grond bereikt kan worden, maken grondtermieten ‘moddertunnels’ om er toch beschermd tegen uitdroging, licht en roofdieren heen te kunnen lopen.
Discussie
Dat de Atlantische grondtermiet meekomt met olijfbomen is verontrustend. Deze bomen zijn zeer populair en worden op grote schaal ingevoerd en vervolgens via tuincentra over Nederland verspreid. Het zou dus zomaar kunnen dat deze termiet op al meer plekken voorkomt en/of zich uiteindelijk op veel plekken zal vestigen. Aangezien grondtermieten nauwelijks te zien zijn in hun ondergrondse nesten en in hout, kunnen ze zonder controle gemakkelijk versleept worden. Omdat er binnen Europa geen grenscontroles meer zijn, kunnen Europese planten, zoals olijfbomen, onopgemerkt termieten meenemen. Regulering en inspectie zouden hier iets tegen kunnen doen.